خوشنویسی در اسلام

با ظهور دین اسلام‎ و تلاش جهت زیبانویسی کلام الهی، هنر خوشنویسی در بین مسلمانان ارزشی ویژه پیدا نمود، چنانچه برخی خوشنویسی را شاخص‌ترین هنر در پهنه سرزمین‌های اسلامی دانسته اند. خطاطی‌ در بین مسلمانان در اشکال مختلف همچون کتیبه‌ نگاری‌، خوشنویسی‌ روی‌ بوم‌، کاغذ، سفال‌ و غیره‌ ظاهر گردیده‌ است. بسیارى از برگزیده‌ترین خوشنویسان، ایرانى بودند؛ آن‌گونه که در میان انواع شیوه‌هاى خطاطى، دو شکل عمده آن یعنى نستعلیق و شکسته نستعلیق، از ابتکارات ایرانیان بود.

اهمیت خوشنویسی در اسلام

از نظرگاه مسلمانان، هنر خوشنویسی هنری مقدس است و با تهذیب‌ نفس‌ و طهارت‌ روح‌ ارتباطی نزدیک دارد. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «خط خوش باعث جلای روح و صفای باطن است».

خطوط اسلامی

خطوط‌ اسلامی‌ رایج‌ در بین‌ ملل‌ اسلامی‌ عبارتند از:

• خط‌ نستعلیق‌ که‌ «عروس‌ خطوط‌» نام‌ گرفته‌ و شکسته نستعلیق که‌ به‌ عنوان‌ خط‌ تحریری‌ ایران‌ بکار می‌رفته‌ است‌ و امروزه‌ به‌ زیباترین‌ شکل‌ ممکن‌، توسط‌ بزرگ‌ استاد خط‌ شکسته‌، یدالله‌ کابلی‌ خوانساری‌ به‌ علاقه‌مندان‌ عرضه‌ می‌گردد.

• خط‌ ثلث‌ که‌ ویژه‌ نگاشتن‌ کتیبه‌ بر سر درب‌ مساجد، تکایا و حسینیه‌ها و بعضاً نگارش‌ بخش هائی‌ از قرآن‌ کریم‌ بوده‌ است‌.

• خط‌ نسخ‌ که‌ مخصوص‌ نگارش‌ قرآن‌ کریم‌ بوده‌ و هست‌ و در میان‌ اکثر ملل‌ مسلمان‌ رایج‌ است‌.
• خط‌ رقعه‌ که‌ خط‌ تحریری‌ زبان‌ عرب‌ به‌ شمار می‌آید، در کنار خط‌ دیوانی‌ که‌ مخصوص‌ نگاشتن‌ عنوان ها، سرفصل ها و مقدمه‌ها در کشورهای‌ عربی‌ است‌.
• خط‌ کوفی‌ که‌ انواع‌ و اقسام‌ آن‌ به‌ بیش‌ از صد نوع‌ می‌رسد و مادر خطوط‌ نام‌ گرفته‌ و اقسام‌ شش‌ گانه خط: ثلث‌، نسخ‌، محقق‌، ریحان‌، رقاع‌ و توقیع‌ از آن‌ استخراج‌ می‌گردد.

خوشنویسی در ایران اسلامی

بخش اصلی تبدیل نگارش معمولی کلمات به خوشنویسی هنرمندانه در جهان اسلام به عهده ایرانیان بوده است و ایرانیان رفته رفته سبک و شیوه های ویژه خود را در خوشنویسی ابداع کردند. هر چند این شیوه ها و قلم های ابداعی در سایر کشورهای اسلامی هم طرفدارانی دارد اما بیشتر مربوط به ایران و کشورهای تحت نفوذ آن همچون کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان و هند می باشد. در این منطقه خوشنویسی همواره به عنوان والاترین شکل هنرهای بصری مورد توجه بوده و دارای ظرایف زیبایی خاصی است.

در ایران فتح شده توسط مسلمانان، خطاطی به شیوه نسخ وجود داشت. با حمایت های ابوبکر بن سعد زنگی (حاکم فارس در زمان سعدی)، ده ها نسخه قرآن به نگارش درآمد. در زمان حکومت ایلخانان به دلیل نفوذ هنر چین و تسلط مغول ها بر ایران، صفحات کتب برای اولین بار تزئین شدند و هنز تذهیب شکل گرفت.

در زمان حکومت تیموریان در ایران میرعلی تبریزی با ترکیب خط نسخ و تعلیق، خط نستعلیق را ابداع کرد. مشهورترین خطاط قرآن در این دوره، بایسنقر میرزا بود.

خوشنویسى در عصر صفوى به کمال خود رسید. خوشنویسان این عصر، اغلب کتاب‌ها را با تذهیب‌ها و نقش‌هاى دل‌انگیز مى‌آراستند. انواع خطوط در این دوره، نمونه‌هاى برجسته‌اى دارد که در تاریخ خطوط دوره اسلامى داراى اهمیت بسیار است. خوشنویسان زیادى در این دوره مى‌زیسته‌اند که شهیرترین آنها میرعماد، علیرضا عباسى تبریزى و ملاعبدالباقى تبریزى هستند. آثار اغلب این خوشنویسان در کتیبه‌هاى مختلف این دوره هنوز باقى است.

پانویس